A. Spór pomiędzy Republiką Czeską a Rzeczpospolitą Polską o kopalnię Turów.

1. Skarga Czech przeciwko Polsce – art. 259 TFUE.

Kopalnia odkrywkowa węgla brunatnego Turów znajduje się na terytorium Polski w pobliżu granicy z Czechami i Niemcami. W 1994 r. właściwe polskie organy udzieliły operatorowi – PGE Elektrownia Bełchatów S.A., obecnie PGE Górnictwo i Energetyka Konwencjonalna S.A. koncesji na prowadzenie działalności wydobywczej w tej kopalni do dnia 30 kwietnia 2020 r.

W dniu 24 października 2019 r. operator złożył wniosek o wydłużenie terminu obowiązywania tej koncesji o sześć lat. W dniu 21 stycznia 2020 r. Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska we Wrocławiu wydał decyzję o środowiskowych uwarunkowaniach dla przedsięwzięcia polegającego na dalszej eksploatacji złoża węgla brunatnego Turów do 2044 r., a w dniu 23 stycznia 2020 r. nadał jej rygor natychmiastowej wykonalności. W dniu 24 stycznia 2020 r. operator dołączył tę decyzję OOŚ do swego wniosku o wydłużenie terminu obowiązywania koncesji wydobywczej z 2019 r. Decyzją z dnia 20 marca 2020 r. polski minister klimatu udzielił koncesji na wydobywanie węgla brunatnego do 2026 r.

Uznawszy, że udzielając tej koncesji Polska dopuściła się szeregu naruszeń prawa Unii, Czechy wniosły, w dniu 30 września 2020 r., sprawę do Komisji Europejskiej. W dniu 17 grudnia 2020 r. Komisja wydała uzasadnioną opinię, w której zarzuciła Polsce szereg naruszeń prawa Unii. Komisja uznała w szczególności, że, przyjmując przepis pozwalający na przedłużenie do sześciu lat obowiązywania koncesji na wydobywanie węgla brunatnego bez przeprowadzenia oceny oddziaływania na środowisko, państwo to naruszyło dyrektywę w sprawie oceny skutków wywieranych przez niektóre przedsięwzięcia publiczne i prywatne na środowisko.

26 lutego 2021 r. Republika Czeska skierowała do Trybunału Sprawiedliwości skargę o stwierdzenie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego.

Podstawa prawna skargi: art. 259 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej

Każde Państwo Członkowskie może wnieść sprawę do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, jeśli uzna, że inne Państwo Członkowskie uchybiło jednemu z zobowiązań, które na nim ciążą na mocy Traktatów.

Zanim Państwo Członkowskie wniesie przeciwko innemu Państwu Członkowskiemu skargę opartą na zarzucanym naruszeniu zobowiązania, które na nim ciąży na podstawie Traktatów, powinno wnieść sprawę do Komisji.

Komisja wydaje uzasadnioną opinię, po umożliwieniu zainteresowanym państwom przedstawienia, zgodnie z zasadą kontradyktoryjności, uwag pisemnych i ustnych.

Jeśli Komisja nie wyda opinii w terminie trzech miesięcy od wniesienia sprawy, brak opinii nie stanowi przeszkody we wniesieniu sprawy do Trybunału.

2. Postanowienie w przedmiocie zastosowania środków tymczasowych – art. 279 TFUE.

Postanowieniem Wiceprezes Trybunału (sędzia R. Silva de Lapuerta) z dnia 21 maja 2021 r. w pkt 1 Rzeczpospolita Polska została zobowiązana do zaprzestania natychmiast i do chwili ogłoszenia wyroku kończącego sprawę C‑121/21 wydobycia węgla brunatnego w kopalni Turów (Polska).

Podstawa prawna postanowienia: art. 279 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej

W sprawach, które rozpatruje, Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej może zarządzić niezbędne środki tymczasowe.

3. Postanowienie w przedmiocie nałożenia kar finansowych – art. 279 TFUE.

Postanowieniem Wiceprezes Trybunału (sędzia R. Silva de Lapuerta) z dnia 20 września 2021 r. w pkt 2 Rzeczpospolita Polska została zobowiązana do zapłaty na rzecz Komisji Europejskiej okresowej kary pieniężnej w wysokości 500 000 EUR dziennie, począwszy od dnia doręczenia Rzeczpospolitej Polskiej postanowienia aż do chwili, w której Polska zastosuje się do treści postanowienia Wiceprezes Trybunału z dnia 21 maja 2021 r.

Podstawa prawna postanowienia: art. 279 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej

W sprawach, które rozpatruje, Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej może zarządzić niezbędne środki tymczasowe.

B. Aktywność Trybunału Sprawiedliwości w zakresie szerokiego zastosowania art. 279 TFUE – sprawa kopalni Turów a sprawa Puszczy Białowieskiej

Należy wskazać, że o ile Trybunał wielokrotnie stosował, na podstawie art. 279 TFUE, różnorakie środki tymczasowe w toku prowadzonych przed nim postępowań (w systemach informacji prawnej znajduje się w tym zakresie ponad 200 orzeczeń TS), o tyle nakładanie kar finansowych jawi się jako pewne novum.

W sprawie C-441/17 dotyczącej wycinki w Puszczy Białowieskiej, Komisja Europejska zwróciła się z wnioskiem o zastosowanie wobec Polski środków tymczasowych. Przed rozpoznaniem tego wniosku Komisja wystąpiła do TSUE z wnioskiem uzupełniającym o zastosowanie kary pieniężnej na wypadek gdyby Polska nie zastosowała się do środków tymczasowych.

Wniosek Komisji rozpoznał skład orzeczniczy TSUE. Ze względu na to, że sprawa została objęta trybem przyspieszonym wcześniej zapadło analogiczne postanowienie Prezesa Trybunału.

Postanowieniem z dnia 20 listopada 2017 r. zastosowano środki tymczasowe sprowadzające się do obowiązku zaprzestania natychmiast i do chwili ogłoszenia wyroku działań wynikających z właściwej decyzji Ministra Środowiska RP i Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych. Polska została zobowiązana do powiadomienia Komisji Europejskiej w ciągu 15 dni od doręczenia postanowienia o wszelkich środkach podjętych w celu jego wykonania.

TSUE nie rozpoznał wniosku uzupełniającego Komisji o nałożenie kary pieniężnej na wypadek niezastosowania środków tymczasowych. W uzasadnieniu wskazał, że Komisja powinna wystąpić z wnioskiem o nałożenie kary pieniężnej dopiero po stwierdzeniu, że Polska nie wykonała środków tymczasowych. W tym kontekście TSUE wskazał, że w razie takiego stwierdzenia nakaże Polsce zapłatę na rzecz Komisji 100.000 EURO dziennie od dnia doręczenia postanowienia w tym przedmiocie do dnia zastosowania się do środków tymczasowych. Kara miała zatem charakter warunkowy.

Podstawą prawną postanowienia był art. 279 TFUE. Komisja w sprawie nie wystąpiła o zastosowanie kary pieniężnej.

Z kolei w sprawie C-121/21 dotyczącej kopalni Turów Czechy zwróciły się z wnioskiem o zastosowanie wobec Polski środka tymczasowych w postaci nakazania niezwłocznego zaprzestania wydobycia węgla brunatnego w Kopalni Turów. Występując z tym wnioskiem Czechy nie żądały zastosowania kary pieniężnej na wypadek nie zastosowania się do środków tymczasowych.

Wniosek Czech został rozpoznany przez Wiceprezes TSUE.

Postanowieniem z 21 maja 2021 r. Wiceprezes Trybunału Sprawiedliwości Rosario Silva de Lapuerta postanowiła, że RP zaprzestanie natychmiast i do chwili ogłoszenia wyroku kończącego sprawę C-121/21 wydobycia węgla brunatnego w kopalni Turów. Podstawą prawną postanowienia był art. 279 TFUE.

Czechy wniosły następnie o nałożenie na Polskę okresowej kary pieniężnej w wysokości 5 mln EURO za każdy dzień niewykonania środków tymczasowych.

Wniosek został rozpoznany postanowieniem Wiceprezes Trybunału Sprawiedliwości Rosario Silva de Lapuerta z dnia 20 września 2021 r., mocą którego zobowiązano Polskę do zapłaty na rzecz Komisji Europejskiej 500 000 EURO dziennie od dnia doręczenia postanowienia do dnia wykonania środków tymczasowych. Podstawą prawną postanowienia był art. 279 TFUE.

W uzasadnieniu postanowienia Wiceprezes Trybunału, w reakcji na argumentację strony polskiej, stwierdziła, że w sprawie nie zaistniała żadna okoliczność, która mogłaby wymagać przekazanie wniosku o nałożenie okresowej kary pieniężnej składowi orzekającemu.  Wiceprezes Trybunału nie uwzględniła wniosku strony polskiej o zarządzenie wysłuchania stron uznając, że akta sprawy pozwalają wydać rozstrzygniecie. Wiceprezes Trybunału przyjęła wbrew polskiemu stanowisku, że nie tylko Komisja może wystąpić z wnioskiem o nałożenie okresowej kary pieniężnej.

             Podsumowując tę część rozważań należy wskazać, że postanowienie z dnia 20 września 2021 r. jest pierwszym w historii Trybunału, w którym orzekł on o karze pieniężnej na podstawie tego przepisu. W sprawie C-441/17 Komisja przeciwko Polsce (sprawa Puszczy Białowieskiej), Trybunał dopuścił co prawda taką możliwość, ale ostatecznie uznał wniosek Komisji za przedwczesny.

Postanowienie Trybunału budzi istotne wątpliwości przede wszystkim z tego względu, że prowadzi do obejścia art. 260 ust. 2 TFUE, zgodnie z którym karę pieniężną na państwo członkowskie z powodu uchybienia zobowiązaniom wynikającym z prawa unijnego Trybunał może nałożyć wyłącznie, gdy państwo nie zastosowało się do ostatecznego wyroku Trybunału i wyłącznie na wniosek Komisji, w odrębnej procedurze.

W niniejszej sprawie natomiast, karę orzeczono na wniosek Czech i wskutek niezastosowania się przez Polskę do postanowienia tymczasowego zabezpieczającego skargę Czech. Zastosowanie procedury z art. 279 TFUE do orzeczenia kary pieniężnej w niniejszej sprawie prowadzi zatem do obejścia art. 260 ust. 2 TFUE w dwójnasób i stanowi objaw dalszego samowolnego rozszerzania swoich kompetencji przez TSUE.

C. Nieproporcjonalność nałożonej kary

W toku postępowania w sprawie kopalni Turów rozważać można naruszenie przez organy unijne zasady lojalnej współpracy. Zgodnie z art. 4 ust. 3 akapit 1 Traktatu o Unii Europejskiej Unia i państwa członkowskie wzajemnie się szanują i udzielają sobie wzajemnego wsparcia w wykonywaniu zadań wynikających z Traktatów. Tymczasem nałożona przez Wiceprezes kara pieniężna zdaje się nieproporcjonalna.

W pkt 50 postanowienia z 20 września 2021 r. wskazano: „W odniesieniu do wysokości tej okresowej kary pieniężnej należy zauważyć, że przedstawiona przez Republikę Czeską propozycja nie może wiązać sędziego orzekającego w przedmiocie środków tymczasowych, ponieważ sędziemu temu przysługuje swoboda ustalenia nakładanej okresowej kary pieniężnej w wysokości i formie, którą uzna za odpowiednią, aby skłonić Rzeczpospolitą Polską do zaprzestania niewykonywania zobowiązań ciążących na niej na mocy postanowienia z dnia 21 maja 2021 r., ponieważ ustalona okresowa kara pieniężna powinna być, po pierwsze, odpowiednia do okoliczności sprawy, i po drugie, proporcjonalna do stwierdzonego uchybienia oraz do zdolności płatniczych tego państwa członkowskiego [zob. analogicznie wyrok z dnia 12 listopada 2020 r., Komisja/Belgia (Dochody związane z nieruchomościami położonymi za granicą), C‑842/19, niepublikowany, EU:C:2020:915, pkt 63, 64 i przytoczone tam orzecznictwo]”

            Należy podkreślić, że kompleks Turów jest istotnym elementem Krajowego Systemu Elektroenergetycznego, mającym wpływ na zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego Polski oraz stabilne dostawy energii. Kompleks Turów dostarcza ok. 7% krajowej produkcji energii elektrycznej, co pokrywa potrzeby około 3,2 miliona gospodarstw domowych. Pojawia się pytanie czy jeśli Czesi dopną swego i wstrzymają do czasu podjęcia decyzji przez Sąd UE prace Turowa, elektrownia odpowiadająca za 7 procent produkcji energii w Polsce, będzie musiała zakupić węgiel brunatny? Od kogo więc go może kupić? Jeśli udałoby się Czechom zablokować wydobycie węgla brunatnego w Turowie, mogłyby go sprzedać właśnie tam. Co więcej, Czesi są także właścicielami elektrowni zasilanych węglem brunatnym przy granicy polsko-niemieckiej. Szwedzki Vattenfall sprzedał w 2016 roku kopalnie węgla brunatnego elektrownie Jaenschwalde (3000 MW) i Schwarze Pumpe (1600 MW) w Brandenburgii, a także Boxberg (2500 MW) w Saksonii oraz kilka kopalni czeskiej społki Energetický a průmyslový holding, a.s. (EPH) należącej do innego czeskiego biznesmena Daniela Křetínskiego.

W bliskim sąsiedztwie Turowa funkcjonuje 9 wielkich kopalni, 5 na terenie Czech i 4 w Niemczech. Większość zasobów w regionie jest własnością czeskich firm EPH i PFF Investments. Wszystkie kopalnie w regionie poza jedną są większe od Turowa. Co najciekawsze, dwie z wymienionych wyżej kopalni, leżą najbliższej Polski. Chodzi o niemiecką Nochten, leżącą 60 km w linii prostej od Turowa, która wydobywa 14 mln ton węgla brunatnego, czyli trzykrotnie więcej niż w Turowie. Druga kopalnia, w czeskiej Bilinie leży w 85 km w linii prostej od Turowa, 9,5 mln ton, czyli dwukrotnie więcej niż w Turowie.

Z uwagi na fakt funkcjonowania na graniczącym z Polską terenie Niemiec i Czech innych kopalni, do rozważenia Pana Ministra pozostaje kwestia poruszenia na posiedzeniu Rady Ministrów kwestii ewentualnego skierowania skarg do Trybunału Sprawiedliwości przeciwko Republice Federalnej Niemiec i Republice Czeskiej o uchybienie zobowiązaniom traktatowym (art. 259 TFUE).